پيدايش رباعى

به نام خداوند جان و خرد
كزين برتر انديشه برنگذرد
(فردوسى حكيم)

یكى از قالبهاى كوتاه (دو بيتى) كه براى ابراز احساسات شاعران فارسى زبان مناسب است و در بحور عروضى بيشترين فرعیات را از آن خود كرده است؛ همانا رباعى يا چهارگانى (چهارمصرعى) است كه در مصرع اول؛ شاعر مطلبى را بيان می‌كند و در مصرع دوم از لحاظ معنوى و موضوع با استفاده از علم معانى به تقويت آن مى‌پردازد و در مصرع سوم مصاريع اول و دوم را پشتيبانى كرده و در چهارمين مصرع برايند نهايى را بيان مى‌كند و به نتيجه‌گيرى قاطع مى‌پردازد! از معروفترين رباعى‌سرايان مى‌توان به حكيم خيام و ابوالسعيد ابوالخير اشاره كرد. رباعی (چهار مصرعى) قالبى فارسى و مختص ایرانيان و فارسى‌زبانان است. محققین ادبى قدمت آنرا حدود نهصدسال و اندى ذكر كرده‌اند و چگونگى ایجاد رباعی را به شاعر بزرگ رودکی سمرقندى نسبت داده‌اند كه روزى از کوچه‌ای می‌گذشته كه كودكى در حال بازى كردن با گردو يا چيزى شبيه توپ بود. گردو يا توپ به سمت جوى يا گود می‌رود و پسر بچه با خوشحالى (اين مصراع معروف) را بداهه بر زبان جارى مى‌سازد:
«غلتان غلتان همی رود تا لب جوى»
يا؛ در دل گود و يا بن گود!
او از وزن این کلام خوشش می‌آید و رباعی را وارد شعر فارسی می‌کند. البته برخی (محققين) ديگر نیز آن را به شعرای دربار یعقوب‌لیث صفارى نسبت می‌دهند اما در اين ميانه گروهى هم مردد هستند كه آيا وزن رباعی {لاحول ولا قوة الا باالله} است یا ريتم قطعه‌ى رودکی!
عروض‌دانان سلف، وزن رباعی را بر دو بخش يعنى: اخرم و اخرب قسمت كرده‌اند که از آن بيست و چهار وزن توليد می‌شود!
وزن رباعی: يكى از خوش‌آهنگ‌ترين اوزان شعر فارسی، وزن رباعی است!

سرودن رباعی در واقع همانا کم گویی، گزیده‌‌گویی و پای نهادن در حریم فصاحت و بلاغت کلام است. نظامی گنجوی در این باره می‌گوید؛

غافل منشین نه وقت بازی است
وقت هنر است و سرفرازی است

گفتن ز من از تو کار بستن
بیکار نمی‌توان نشستن

با این که سخن به لطف آب است
کم گفتن هر سخن صواب است

آب ار چه همه زلال خیزد
از خوردن پر، ملال خیزد

کم گوی و گزیده گوی چون دُر
تا ز اندک تو جهان شود پُر

لاف از سخن چو دُر توان زد
آن خشت بود که پُر توان زد
رباعى نوعى دوبيتى است اما (مفاعيلن. مفاعيلن. فعولن) بحر هزج ناسالم را (دوبيتى) نام نهاده‌اند.
(مفعولُ. مفاعيلُ. مفاعيلُ. فَعَل) بحر هزج مثمن مكفوف مرفوع [ _ _ن/ ن _ _ ن/ ن _ _ ن/ ن _ ] از وزن اصلی رباعى يعنى (وزن فوق) مجموعاً دوازده نوع وزن پديدار می‌شود كه با اضافه كردن يك حرف ساكن به آخر مصاريع ١٢ وزن ديگر پديدار مى شود. (يعنى آخرين مصراع به گونه‌ى كشيده بيان شود) وزن اصلى اول:
١ - (مفعول.ُ مفاعيلُ. مفاعيلُ. فَعَل) _ _ن/ ن_ _ن/ ن_ _ن/ ن_
٢- (مفعولُ. مفاعيلن. مفعولُ. فَعَل) _ _ ن/ ن _ _ _/ _ _ ن/ ن _
٣ - (مفعولن. مفعولُ. مفاعيلُ. فَعَل) _ _ _/ _ _ ن/ ن_ _ ن/ ن _
٤_ (مفعولُ. مفاعيلُ. مفاعيلن. فع) _ _ ن/ ن_ _ ن/ ن _ _ _/ _
٥ - (مفعولن. مفعولن. مستفعل. فع) _ _ _/ _ _ _/ _ _ن ن/ _
٦_ (مفعولُ. مفاعيلن. مفعولن. فع) _ _ ن/ ن _ _ _/ _ _ _/ _
٧ - مفعولن. مستفعل. مفعولن. فع _ _ _/ _ _ ن ن/ _ _ _/ _
٨ - مفعولن.مفعولن. مفعولن.فع _ _ _/ _ _ _ / _ _ _/ _
وزن دوم اصلی رباعى:
مفعولُ. مفاعلن. مفاعيلُ. فَعَل _ _ ن/ ن _ ن _/ ن _ _ ن/ ن _
١٠ - مفعولن فاعلات مستفعل فع _ _ _/ _ ن _ ن/ _ _ ن ن/ _
١١ - مفعول. مفاعلن. مفاعيلن. فع _ _ ن/ ن_ ن _ / ن _ _ _/ _
١٢ - مفعولن. فاعلات. مفعولن. فع _ _ _ / _ ن _ ن / _ _ _ / _

توضيح اينكه هر يك از مصاريع رباعى ممكن است، در اين دو شاخه‌ى (اخرم يا اخرب) باشد.

(مفعول. مفاعيل. مفاعيل. فعل)
(مفعول. مفاعلن. مفاعيلن. فع)

اعتقاد من خلاف تسکین در سروده‌ها موجب ایجاد سکته‌ی قبیح یا خروج از وزن می‌گردد. چرا که این توانایی را دارد تا اوزان دوری را به غیر دوری بدل سازد اما از نظر دکتر خانلری در یک وزن از رباعی این اقدام قابل اجراست:
[[دکتر پرویز خانلری خلاف تسکین را تنها در یک وزن از متفرعات رباعی جایز می‌داند]]
(وزن شعر فارسی. صفحه‌ی ۲۷۰)
دوست کارشناس ارشد ما مهدی شعبانی می‌گوید: نامبرده اصل وزن رباعی را [مفعولُ. مفاعلن. مفاعیلن. فع] به‌حساب آورده و خلاف تسکین را در یکی از متفرعات آن روا دانسته است:
برای نمونه:
هنگام سپیده ‌دم خروس سحری
منسوب به (ابوالسعیدابوالخیر) و (روزبهان بقلی)
[مفعولُ. مفاعلن. مفاعیلُ. فَعَل]
اگر وزن رباعی را [مستفعل. مستفعل. مستفعل. فع] یا [مفعول. مفاعیل. مفاعیل. فعل] فرض کنیم، در هیچ‌یک از متفرعات دیگر رباعی خلاف تسکین قابل اجرا نیست!
[البته این نظر دکتر خانلری صحیح به نظر نمی‌رسد، چون می‌بایست اصل وزن را «مستفعل مستفعل مستفعل فع» فرض کرد تا با اختیار شاعری قلب و تسکین بتوان از آن «مفعول مفاعلن مفاعیلن فع» را استخراج کرد، نه اینکه با یکی از فرعیات رباعی عکس تسکین را صادر کرد]
(سمنان ١٣٦٥) و (کرج ۱۳۹۶) فضل الله نكولعل آزاد
www.lalazad.blogfa.com
www.fazlollahnekoolalazad.blogfa.com
Www.f-lalazad.blogfa.com
Www.faznekooazad.blogfa.com

نوشته شده توسط فضل الله نکولعل آزاد در پنجشنبه نهم اردیبهشت ۱۴۰۰ |