انواع حرف «ی» آخر در دستور زبان فارسی

در دستور زبان فارسی حرف «ی» کاربردهای فراوانی دارد که ما به رایج‌ترین آنها اشارت می‌کنیم:

یک: «ی» نکره
این نوع «ی» به آخر اسامی افزوده می‌شود و حاکی از آن است که مورد خطاب، ناشناس است، مانند: «تاجری با سرمایه‌ی اندوخته‌ی خود کاخی خرید». در اینجا «ی» در (تاجری) و (کاخی) یاء نکره است.

دو: «ی» وحدت
این نوع «ی» بر یک چیز (مانند: شیشه‌ای) یا بر یک‌نفر (مانند: کسی، شخصی، مردی) یا اندازه‌ای (مانند: ذره‌ای، کمی، کیلویی، متری، سیری) دلالت می‌کند.
[زعفران سیری چند است؟] یعنی: یک سیر
[نصیحتی کنمت، گوش کن پسر، بپذیر!] یعنی: یک نصیحت
شایان ذکر است که در برخی موارد امکان دارد حرف «ی» بر دو یا چند معنا دلالت کند. برای نمونه: در جمله‌ی «به زنی گفتم» حرف «ی» هم می‌تواند از نوع (یاء نکره) باشد و هم (یاء وحدت).

سه: «یاء» شناسایی فعل (دوم شخص مفرد مضارع و ماضی)
مانند: شنیدی، گفتی، خواندی، می‌گویی، می‌بینی

چهار: پسوند نسبی که بر چند نوع است و بر معانی گوناگون دلالت می‌کند، مانند:
۱- «یاء» نسبت دادن به اشخاص، مانند: نادری، میرزایی
۲- «یاء» نسبت دادن به شیئی یا چیزی، مانند: حریری، چدنی، ابریشمی، آهنی، سنگی، مخملی
۳- «یاء» نسبت دادن به اماکن، مانند: هوایی، زمینی، دریایی، تهرانی، اهوازی، بیابانی، جنگلی
۴- «یاء» پسوند دارایی یا دارندگی، مانند: حرفه‌ای، نامی، فنی، هنری، به معنای: دارای حرفه، نامدار، دارای فن، هنرمند
۵- «یاء» پسوند شغلی، مانند: جگرکی، کبابی، کلیدسازی، کله‌پزی، تعمیراتی، سمساری، پرده‌سازی
۶- «یاء» پسوند مفعولی، مانند: مردودی، اخراجی، تبعیدی، تنبیهی، زندانی

پنج: «یاء» قابلیت
به آخر مصادر افزوده می‌شود و از آن صفت «قابلیت» یا «لیاقت» می‌سازد، مانند: خوردنی، مردنی، دیدنی، گفتنی، نوشتنی، زدنی، رفتنی، خواندنی

شش: «یاء» حاصل مصدری
مانند: سربازی (مصدر سپاهیگری)، دلاوری، فداکاری، جانبازی، مردی، مسلمانی (این نشانه‌ی مسلمانی نیست) یعنی «مسلمان بودن»

ضمناً نوع دیگری از حرف «ی» داریم که تاکنون توضیح آن را در جایی مشاهده نکرده‌ام:
«ی» به‌معنای (در یک چنین)، مانند:
یک امشبی که در آغوش شاهد شکرم
گرم چو عود بر آتش نهند غم نخورم
(سعدی شیرازی)
«ی» در اینجا به معنای (در چنین) است، یعنی: (در چنین شبی)
فضل الله نکولعل آزاد. تهران ۱۳٦۳
www.lalazad.blogfa.com
www.fazlollahnekoolalazad.blogfa.com
Www.f-lalazad.blogfa.com
Www.faznekooazad.blogfa.com
Www.nazarhayeadabi.blogfa.com

نوشته شده توسط فضل الله نکولعل آزاد در دوشنبه سیزدهم اردیبهشت ۱۴۰۰ |